Imperiale lengtematen

André Sjoerdsma

Alles beweegt. Dat geldt ook voor maten en gewichten. Vroeger verschilden die van land tot land en van streek tot streek. Het in 1820 in Nederland ingevoerde metrieke stelsel van maten en gewichten bracht daar in ons land eenheid in. Aanvankelijk met alleen maar de meter als lengtemaat en de kilogram als eenheid van gewicht. Met dit mk-stelsel leerde André werken. Later moest hij overschakelen op het cgs-stelsel met de eenheden centimeter, gram en seconde. Daarna volgde het Giorgi-stelsel van meter, kilogram en seconde. Bij al die officiële veranderingen bleven el, voet, duim, roede, vadem, pond, ons, mud, snees, gros e.d. nog steeds volop in gebruik. Dat bleef zo tot in 1969 het Système International des Poids et des Mesures (S.I.) werd ingevoerd. De kilogram is daarin niet de eenheid van gewicht, maar de eenheid van massa. Nu zijn voet, duim, pond, ons, e.d. praktisch geheel verdwenen. Inmiddels is sinds 1969 het S.I. bijna overal ter wereld ingevoerd, Uitzonderingen zijn Myanmar, Liberia en de Verenigde Staten. Overal ter wereld zijn instituten die door middel van ijking de lengtematen en de massa constant houden. In Nederland is het Van Swinden Laboratorium belast met de uitvoering van de metrologiewet. Van Swinden was eind 19e eeuw hoogleraar wis-, natuur- en sterrenkunde. Eerst in Franeker, daarna in Leiden. In 1799 was hij lid van de internationale commissie tot vaststelling van de omtrek van de aarde.

Ruim zestig jaar geleden werd André geconfronteerd met het Engelse systeem van maten en gewichten. Hij werkte toen als beroepsofficier en ingenieur in de Koninklijke Luchtmacht. De Koude Oorlog tussen de NAVO-landen en de Sovjet-unie woedde in volle omvang. In 1961 werd de Berlijnse Muur gebouwd en in 1962 vond door nucleaire dreiging van Sovjetzijde de Cubacrisis plaats. Tegen een aanval door de Sovjetunie zou de NAVO niet veel verzet kunnen bieden. De Sovjet-luchtmacht was veel sterker dan die van de NAVO-strijdkrachten in Europa. De wapenindustrie op het Europese vasteland was versnipperd en liep ver achter bij de Amerikaanse. Om die achterstand weg te werken, bood Amerika aan dat het nieuwe, technisch geavanceerde HAWK-luchtafweersysteem behalve in Amerika, ook in Europa kon worden gebouwd. Dat was politiek gemakkelijk gezegd, maar niet zomaar uitvoerbaar. De Amerikaanse industrie gebruikte een stelsel van maten en gewichten geheel gebaseerd op het eeuwenoude Engelse stelsel van inches en pounds. De Europese industrie hanteerde al sinds 1820 een decimaal metriek stelsel. De in Europa te bouwen HAWK-installaties moesten tot in alle onderdelen volledig uitwisselbaar zijn met die welke in Amerika werden vervaardigd. En daarin school een gigantisch probleem. Het omrekenen van inches naar meters is niet zo moeilijk. Een inch was immers allang gedefinieerd als een lengte van 25,4 millimeter. Het omrekenen van passingen en fabricagetoleranties is al een stuk moeilijker. Maar grote problemen ontstaan bij het omrekenen van tandwielen, kogellagers en schroefdraden. In NAVO-verband is toen een ingenieus conversiesysteem ontwikkeld waarmee deze problemen konden worden opgelost zonder dat de fabricage in Europa onnodig nauwkeurig en dus duur zou worden. Mijn taak bestond uit het militaire toezicht in de fabrieken op de kwaliteit van de productie, eerst alleen in Nederland, later uitgebreid naar andere NAVO-landen.

Het Engelse stelsel van lengtematen is gebaseerd is op de inch. De standaardisatie van de inch vond plaats in 1324. Toen verordonneerde koning Karel II: 1 inch is de lengte van drie barleycorns (gerstekorrels). Daarmee werd de basis gelegd van een bonte verzameling bizarre lengtematen, waarvan de meeste al meer dan 1.000 jaar geleden bestonden. André gaf een schets van het omvangrijke stelsel en vertelde over de vaak bizarre logica die er aan ten grondslag ligt.

Het Engelse stelsel van eenheden is rond 1822 bij wet ingevoerd in het gehele Britse Rijk. Vandaar de naam imperiaal stelsel. Maar nog in de vorige eeuw stapten de meeste voormalige Engelse koloniën over op het decimale, metrieke stelsel. Ook het Verenigd Koninkrijk importeerde het metrieke stelsel en wel vanaf 1965, om te kunnen meedraaien op de internationale markt. Feet, inches en yards moesten worden vervangen door centimeters, ounces en pounds moesten worden omgerekend naar kilogrammen. Er was echter zoveel weerstand, dat de Britten met twee maten bleven meten. Zo werden bloem en suiker in grammen verkocht, terwijl thee en koffie in ounces werden afgemeten. In 2000 verplichtte de Europese Unie de Britse winkeliers om metrieke eenheden te gebruiken. De Engelse maakindustrie is nu ook geheel overgestapt op het Système International. De Britse premier Boris Johnson kondigde nog in juni 2022 aan dat het oude imperiale stelsel weer maatgevend zou zijn in het Verenigd Koninkrijk. Hij beloofde de Britten ’een nieuw tijdperk van respect en sympathie voor traditionele maten’. De corona-lockdown feestjes in Downingstreet 10 hebben dit nobele streven verhinderd.

In de Verenigde Staten is het imperiale stelsel nog volop in gebruik. Waarom zou een industriële, moderne grootmacht als de Verenigde Staten een gerstekorrel nemen als basis voor alle lengtematen? Omdat Myanmar en Liberia dat ook doen? Omdat het zo logisch en samenhangend is? Wie het weet, mag het zeggen. André moest helaas concluderen dat zijn poging om aan te tonen dat een ernstige zaak ook echte vreugde schenkt, niet is gelukt. Het geeft hoogstens aanleiding tot lichte hilariteit. De traagheid van de traditie!

Samenvatting van het verslag in het clubbericht van 11 oktober 2022, opgesteld door Jos Tigges.
Tjeert ten Wolde, 2024-05-09